باورهای زروانی در داستان رستم و اسفندیار

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار تاریخ ایران باستانِ دانشگاه تهران

چکیده

پژوهش در ابعاد دینی داستان رستم و اسفندیار ازجمله مواردی است که با وجود بررسی­های بسیار همچنان مورد توجه محققان است. هدف نوشتار حاضر بررسی و تحلیل عناصر زروانی این داستان و میزان تأثیر آنها در وقوع نبرد بین دو پهلوان است که تاکنون در تحقیقات انجام‌یافته کمتر مورد توجه قرار گرفته‌است. از آنجا که این داستان ریشه در عهد باستان دارد، به مانند هر اثر دیگری تحت تأثیر اوضاع و شرایط دینی عصر خود قرار گرفته‌است. باورهای زروانی که براساس بررسی پژوهشگران گرایشی غالب در عصر باستان به­خصوص در دورۀ ساسانی بوده این داستان را نیز متأثر ساخته و در بخش­های مختلف آن در قالب واژه­ها و اصطلاحات گوناگون به­ صورت پیوسته نمودار شده­است. بررسی­ها نشان می­دهد حجم مطالب زروانی در این بخش از شاهنامه به مقداری است که به­راحتی می­توان گفت داستان مذکور تحت تأثیر باورهای زروانی ‌است. نکتۀ مهم و قابل‌توجه در این داستان نقش تقدیر و بخت شوم اسفندیار در وقوع نبرد است که عاقبت او را به سوی سرنوشتی که از قبل برایش تعیین شده بود سوق می­دهد و بنابر پیش‌بینی جاماسب باعث مرگ او به دست رستم دستان شده­است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Zorvāni Beliefs in Rostam-o-Esfandyār

نویسنده [English]

  • a a
چکیده [English]

Studies on religious dimensions of Rostam-o-Esfandyār have always been a major concern of the researchers. This article is an attempt to find out the traces of Zorvāni beliefs in this heroic story. It is publically believed that Zorvānism has been a dominant religion in Old Persian epoch especially in Sasanid Dynasty. This fact, supported by many researches and accompanied by the belief in ominous destiny which finally condemns Esfandyār to death, indicates the direct effect of Zorvānism on Rostam-o-Esfandyār.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rostam
  • Esfandyar
  • Zorvan
  • destiny
  • fortune
  • greed
ابن‌اثیر، عزالدین (1965)، الکامل، بیروت: دار صادر.
ابن‌هشام، عبدالملک (بی­تا)، السیره ‌النبویه، تصحیح مصطفی السقا، ابراهیم الأبیاری، عبدالحفیظ شلبی، ‏ج 1، بیروت: دارالمعرفه.
ابن‌ندیم، محمدبن ندیم (1378)، الفهرست، ترجمۀ محمدرضا تجدد، تهران: اساطیر با همکاری مرکز گفتگوی تمدن‌ها.
اسلامی ندوشن، محمدعلی (1351)، داستان داستانها، تهران: انجمن آثار و مفاخر ملی.
امامی، حسن (1382)، «تجلی میترائیسم در شاهنامه»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بیرجند، شمارۀ 3، صص 19-5.
انجوی شیرازی، سید ابولقاسم (1363)، مردم و فردوسی، تهران: علمی.
بنونیست، امیل (1377)، دین ایرانی برپایۀ متن­های کهن یونانی، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران: قطره.
بهار، مهرداد (1377)، از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه.
ــــــــــــــــــ (1384)، پژوهشی در اساطیر ایران، 2ج، تهران: آگاه.
بهرام­پور عمران، احمدرضا (1385)، «تقدم خواهش پادشاهی بر انگیزۀ دین بهی»، نامۀ پارسی، شمارۀ 1، صص 134-119.
بهرامی، ایرج (1385)، رویین‌تنی و جاودانگی در اساطیر، تهران: زوار و ورجاوند.
تاریخ سیستان (1366)، تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: کلاله خاور.
پرهام، باقر (1372)، «تأملی در تعبیر سهروردی از سرانجام نبرد اسفندیار با رستم در شاهنامه و آثار و نتایج اندیشه و سیاست در ایران»، ایرا‌ن‌شناسی، شمارۀ 18، سال پنجم، صص 352-324.
­پژدو، زرتشت­بهرام (1348)، زراتشت­نامه، تصحیح دبیرسیاقی و روزنبرگ، تهران: طهوری.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک‌بن محمدبن اسماعیل (1368)‏، غرر اخبار ملوک ‌الفرس و سیرهم، ترجمۀ محمد فضائلی، تهران: نقره.
جلالی مقدم، مسعود (1384)، آیین زروانی: مکتب فلسفی - عرفانی زردشتی بر مبنای اصالت زمان، تهران: امیرکبیر.
حمیدیان ، سعید (1372)، درآمدی بر هنر و ادیشۀ فردوسی، تهران: مرکز.
حق­پرست، لیلا و پورخالقی چترودی، مهدخت (1391)، «بررسی نقش پادافره پیمان­شکنی در ماجرای مرگ اسفندیار»، ادب‌پژوهی، شمارۀ 19، صص 120-105.
خالقی مطلق، جلال (1372)، «حماسه­سرای باستان»، به کوشش علی دهباشی، گل رنج­های کهن، تهران: چاپخانۀ سعدی، صص 53-19.
خطیبی، ابولفضل (1375)، «نگاهی به کتاب نهایه ‌الارب و ترجمۀ قدیمی آن»، نامۀ فرهنگستان2/2، شمارۀ 8، صص 149-140.
ــــــــــــــــــ (1376)، «روایتی دیگر از داستان رستم و اسفندیار»، نامۀ فرهنگستان 3/2، شمارۀ 10، صص 162-155.
ــــــــــــــــــ (1387)، «فغان که با همه‌کس غایبانه باخت فلک (منشأ تقدیرباوری در شعر حافظ)»، به کوشش حسن حبیبی، جشن­نامۀ استاد اسماعیل سعادت، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صص 325-267.
درخت آسوریگ (1386)، ترجمۀ ماهیار نوابی، تهران: فروهر.
دولت­آبادی، هوشنگ (1379)، جای پای زروان خدای بخت و تقدیر، تهران: نی.
دینوری، ابوحنیفه (1368)، اخبار الطوال، تصحیح عبدالمنعم عامر، قم: منشورات رضی.
راشدمحصل، محمدتقی (1369)، «مروری بر داستان رستم و اسفندیار»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد، شمارۀ 3 و 4، صص 462-432.
رینگرن، هلمر (1388)، تقدیرباوری در منظومه­های حماسی فارسی (شاهنامه و ویس و رامین)، ترجمۀ ابوالفضل خطیبی، تهران: هرمس.
روایات داراب هرمزدیار (1900)، به اهتمام مانک رستم اون والا، ج 2، بمبئی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1381)، نامورنامه، تهران: سخن.
زنر، آر. سی (1384)، زروان یا معمای زردشتی­گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.
 شمیسا، سیروس (1368)، «طرح اصلی داستان رستم و اسفندیار»، کیهان فرهنگی، شمارۀ 61، صص 26-24.
طبری، محمدبن جریر (1387/1967)، تاریخ ‌الامم، تصحیح محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث.
فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، تصحیح خالقی مطلق، 5ج، تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
فرنبغ دادگی (1385)، بندهشن، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران: توس.
قائم­پناه، یدالله (1385)، «رستم و اسفندیار از منظر عرفان1»، شعر، شمارۀ 50-51، زمستان و بهار، صص 103-96.
ــــــــــــــــــ (1386)، «رستم و اسفندیار از منظر عرفان2»، شعر، شمارۀ 52، تابستان، صص 83-76.
قریب، مهدی (1374)، «بازخوانی داستان رستم و اسفندیار از شاهنامۀ فردوسی»، ایرا‌ن‌شناسی، شمارة 26، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، صص 372-358.
کاظم‌زاده، کامران (1387)، «بررسی اسطوره‌های ایرانی و دین‌باوری رستم در شاهنامه»، آزما، شمارۀ 59، صص 33-30.
کریستن‌سن، آرتور (1389)،  ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: نگاه.
کوریاناگی، ت. (1370)، «اعتقاد فردوسی به سرنوشت»، فردوسی و شاهنامه (مجموعۀ سی و شش گفتار)، به کوشش علی دهباشی، تهران: مدبر، صص 447-436.
گذشتی، محمدعلی و اردستانی­رستمی، حمیدرضا (1388)، «بررسی تأثیرپذیری فردوسی از آیین زروانی»، مطالعات نقد ادبی (پژوهش ادبی)، شمارۀ 18، صص 33-9.
گردیزی، ابوسعید (1363)، زین ‌الاخبار، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
گزیده‌های زادسپرم (1385)، ترجمه راشد محصل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ماسه، هنری (1350)، فردوسی و حماسۀ ملی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز.
 مسعودی، ابوالحسن (1938)، التنبیه و الاشراف، تصحیح عبدالله الصاوی، قاهره: دارالصاوی.
 مسعودی، ابوالحسن (1409)، مروج ‌الذهب، تحقیق اسعد داغر، قم: دارالهجره.
مسکوب، شاهرخ (1370)، «بخت و کار پهلوان درآزمون هفت‌خان»، ایران‌نامه، شمارۀ 1، صص 51-25.
ــــــــــــــــــ (1377)، مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار، تهران: علمی فرهنگی.
مجمل‌ التواریخ و القصص، بی­تا، تصحیح بهار، تهران: کلاله خاور.
مینوی خرد (1385)، ترجمۀ احمد تفضلی، تهران: توس.
نظری، جلیل و فتح، ذبیح‌الله (1389)، «تأثیر زروانیسم بر ناصر خسرو قبادیانی»، اندیشه‌های ادبی، شمارۀ 4،  صص 75-55.
نهایه‌ الارب فی الاخبار الفرس و العرب (1375)، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ویدن­گرن، گئو (1381)، جهان معنوی ایرانی، از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمود کندری، تهران: میترا.
 همایی، جلال‌الدین (1355)، شاهنامۀ فردوسی شاهکار سخنوری و سخنرانی، تهران: دفتر انتشارات رادیو تلویزیون ملی ایران.
هینلز، جان (1368)، شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژآله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.
Avesta: Yasna, from Sacred Books of the East, 1898, tr. Mills, L., American Edition.
Ayādgārī Wuzurgmihr,Pahlavi Texts (1897-1913), ed. J. M. Jamasp-Asana, Bombay, pp. 85-101.
Boyce, Mary (1957), “Some Reflection on Zurvanism”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, 19(2), pp. 304-316.
Dādestān ī Dēnīg, from sacred books of the east (1882), tr. West, E., vol. 18, Oxford.
Davis, Dick (2010), “Rostam and Zoroastrianism”, the Necklace of Pleiades (Studies in Persian Literature presented to Heshmat Moyyad on his 80th Birthday), Leiden, pp. 49-63.
Duchesne-Guillemin, J. (1956), “Notes on Zervanism in the Light of Zaehner's Zurvan”, Journal of Near Eastern Studies 15(2), pp. 108-112.
Eilers, W.,(1988) “Bakt the term”, Encyclopedia Iranica, online edition, available at: http://www.iranicaonline.org/articles/bakt-fate-destiny.
Frye, Richard N. (1959), “Zurvanism Again”, Harvard Theological Review 52, pp. 63-73.
Pahlavi Vendidad (1949), tr. Anklesaria, M. A. & Behramgore, T., Bombay.
Rezania, Kianoosh (2010), Die zoroastrische Zeitvorstellung: Eine Untersuchung über Zeit- und Ewigkeitskonzepte und die Frage des Zurvanismus, Germany: Harrassowitz.
Shahbazi.sh, Alireza (1990),On the Xwaday-namag”, Acta Iranica 30 (Papers in Honor of Ehsan Yarshater), Leiden: Peeters, pp. 208-229.
Shaked, Shaul(1988), “Bakt the concept”, Encyclopedia Iranica, online edition, available at: http://www.iranicaonline.org/articles/bakt-fate-destiny.