نبرد قهرمان با اژدها در روایت‌های حماسی ایران

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حضرت نرجس (س) رفسنجان

چکیده

نبرد قهرمان با اژدها، یکی از عمده‌ترین مضامینی است که در اغلب اساطیر و حماسه‌های دنیا دیده می‌شود. اهمیت این نبرد آنچنان است که مکتب‌های گوناگون اساطیری، به بررسی و تحلیل آن پرداخته و هریک به زعم خود، اژدها را نماد برخی رویدادهای مربوط به زندگی انسان‌ها دانسته‌اند. در اساطیر ایران، نبرد ایزدان با اهریمن و آفریده­های او، گونه‌های متفاوت اژدهاکشی به شمار می‌آید. این نبرد در بسیاری از روایات حماسی ایران نیز آمده‌است و جلوه‌هایی از آن، به گونة نبرد قهرمانان با دیوان و برخی پتیارگان دیده می‌شود. در بیشتر پژوهش‌هایی که در ایران دربارۀ اژدها شده‌است، اغلب به بررسی قهرمانان اژدهاکش در منظومه‌های حماسی و شمار محدودی از روایات عامیانۀ ایران پرداخته‌اند‌ و به آن دسته روایاتی که در طومارهای نقالی و یا روایات شفاهی- مردمی شاهنامه آمده‌است توجه چندانی نداشته‌اند. در این مقاله، به معرفی آن دسته از قهرمانان اژدهاکش، که در مجموعه روایات حماسی ایران آمده‌است، می‌پردازیم؛ سپس دربارۀ نژاد این قهرمانان، چگونگی نبرد آنها با اژدها و همچنین پایان زندگی آنها بحث می‌کنیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Champion/Dragon Battle in Iranian Heroic Narratives

نویسنده [English]

  • a a
چکیده [English]

The battle between champions and dragons is among the well-known themes in heroic stories of different cultures. Each mythological trend has adopted its own perspective to analyze this battle. In Iranian mythology the battle between “Izadān” and “Ahriman” is the typical example of killing dragons. Such a story can be seen in the combat with Evils(Divān) and Evil doers (Patyaregān). In Iran, most researches focus on heroic narratives or written folk tales, and oral folklores have been rarely the matter of concern. This article deals with the latter case in Shāhnāmeh and provides the reader with some information about the origins of the champions as well as the ways they act in their battles.

کلیدواژه‌ها [English]

  • dragon
  • champion
  • Shāhnāmeh
  • dragonicide
  • Iranian heroic narratives
آذر افشار، احمد (1380)، افسانه‌های آذربایجان، تهران: ابجد.
آیدنلو، سجاد (1378)، «رویکردی دیگر به ببر بیان»،  نامة پارسی، سال چهارم، شمارۀ 4، صص 17-5.
ــــــــــــــــــ (1382)، «نشانه‎های سرشت اساطیری افراسیاب در شاهنامه»، پژوهش‎های ادبی،        شمارۀ 2، صص 36-7.
ــــــــــــــــــ (1383)، «بررسی فرامرزنامه»، نامة پارسی، تهران، سال نهم، شمارۀ دوم، صص 198-176.
ــــــــــــــــــ (1384)، «افراسیاب»، دانش‌نامة زبان و ادبیات فارسی، جلد 1، تهران: فرهنگستان      زبان و ادب فارسی.
ــــــــــــــــــ (1387)، «پهلوان‌بانو»، مجلة مطالعات ایرانی، دانشگاه کرمان، سال هفتم، شمارۀ 13،  بهار، صص 24- 11.
ــــــــــــــــــ (1388)، «هفت‌خان پهلوان»،  نشریۀ ادب و زبان فارسی، دانشگاه باهنر کرمان، شمارۀ 26، صص 27-1.
ــــــــــــــــــ ( 1390)،  دفتر خسروان، برگزیدۀ شاهنامة فردوسی، تهران: سخن.
اسدی‌توسی (1354)، گرشاسب‌نامه، به‌کوشش حبیب یغمایی، تهران: طهوری.
اسمیت، ژوئل (1389)، فرهنگ اساطیر یونان و روم، ترجمۀ شهلا برادران خسروشاهی، تهران: فرهنگ معاصر و روزبهان.
افشاری، مهران (1387)، «روایت کشتن اژدها و ازدواج با دختر»، تازه به تازه نو به نو؛ تهران: چشمه.
امیدسالار، محمود (1384)، دانش‌نامة زبان و ادبیات فارسی، جلد 1، تهران: فرهنگستان زبان و ادب
      فارسی، مدخل اژدها، صص 358- 357.
انجوی شیرازی، سیدابوالقاسم (1369)، فردوسی‌نامه، 3 جلد، تهران: علمی.
ــــــــــــــــــ (1388)، گل به صنوبر چه کرد؟، تهران: امیرکبیر.
اورونیکا، ایونس (1381)، اساطیر هند، ترجمة باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
ایرانشان بن ابی‌الخیر (1370)، بهمننامه، تصحیح رحیم عفیفی، تهران: علمی و فرهنگی.
ببر بیان (1394)، هفت منظومة حماسی، تصحیح رضا غفوری، تهران: میراث مکتوب.
ــــــــــــــــــ ( بی‌تا)، نسخة شاهنامة موزة بریتانیا، به شمارۀ 2928. or.
برَزونامه (1391)، ترجمۀ منصور یاقوتی، تهران: ققنوس.
بهار، مهرداد (1381)، پژوهشی در اساطیر ایران، ویراستار کتایون مزداپور، پارة نخست و دویم، تهران: آگه.
ــــــــــــــــــ (1385)، جستاری در فرهنگ ایران، تهران: اسطوره.
بیرل. آن (1385)، «اسطوره‌های چینی»، جهان اسطوره‌ها، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
بیغمی، محمد (1388)، فیروزشاه‌نامه، به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری، تهران: چشمه.
پیچ، ر. ی (1384)، «اساطیر اسکاندیناوی»، جهان اسطوره‌ها، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
پیگوت، ژولیت (1384)، اساطیر ژاپن، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
پین سنت، جان (1387)، اساطیر یونان، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
توکل بیگ (1384)، تاریخ دلگشای شمشیرخانی، به کوشش طاهره پروین اکرم، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
ثعالبی، عبدالملک‌بن محمد (1368)، تاریخ ثعالبی، ترجمۀ محمد فضایلی، تهران: نقره.
جیحون‌آبادی، نعمت‌الله (1361)،حق‌الحقایق یا شا‌هنامۀ حقیقت، به ‌کوشش محمد مکری،       تهران: طهوری.
خالقی‌مطلق، جلال (1361)، «فرامرزنامه»، ایران‌نامه، آمریکا، سال اول، شمارۀ پاییز، صص 45-22.
ــــــــــــــــــ (1372)، « ببر بیان»، گل رنج‎های کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران: مرکز.
ــــــــــــــــــ (1388الف)، «درفش پهلوانان و شاهان»، دانش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی، جلد       سوم، تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، صص 162- 161.
ــــــــــــــــــ (1388ب)، «رستم»، دانش‌نامة زبان و ادبیات فارسی، جلد سوم، تهران:       فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، صص 342- 331.
داستان پتیاره (1394)، هفت منظومۀ حماسی، تصحیح رضا غفوری، تهران: میراث مکتوب.
داستان رستم و سهراب (1369)، نگارش مرشد عباس زریری، به کوشش جلیل دوستخواه،       تهران: توس.
دانی، ویلیام (1392)، اساطیر جهان، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.
اوستا؛ کهن‌ترین سرودهای ایرانیان (1384)، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، 2ج، تهران:       مروارید.
دیویدسون، ه. ر. الیس (1385)، اساطیر اسکاندیناوی، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.
رزم‌نامۀ شکاوندکوه (1394)، هفت منظومۀ حماسی، تصحیح رضا غفوری، تهران: میراث مکتوب.
رستگار فسایی، منصور (1374)، «روایتی دیگر در مرگ رستم». نمیرم از این پس که من زنده‌ام، به کوشش غلام‌رضا ستوده، تهران: دانشگاه تهران. صص 934-921.
ــــــــــــــــــ (1379)، اژدها در اساطیر ایران، تهران: توس.
ــــــــــــــــــ (1388)، پیکرگردانی در اساطیر ایران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات       فرهنگی.
رستم‌نامه (1387)، تصحیح محمد بهشتی،تهران: پیری.
روزنبرگ. دونا (1379)، اساطیر جهان: داستان‌ها و حماسه‌ها، ترجمۀ عبدالحسین شریفیان، 2ج،      تهران: اساطیر.
زرین‌قبانامه (1393)، تصحیح سجاد آیدنلو، تهران: سخن.
سام‌نامه (1392)، تصحیح وحید رویانی، تهران: میراث مکتوب.
ساوجی، سلمان (1348)، مثنوی جمشید و خورشید، به اهتمام ج. پ. آسموسن، فریدون وهمن، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
سرکاراتی، بهمن (1385)، سایه‌های ‌شکارشده،تهران: طهوری.
سلمی، عباس (1373)، «پژوهشی در برزونامه و زمینه‌های مختلف آن»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات      مشهد، دورۀ 27، شمارۀ 1، صص 34-15.
سیستانی، ملک شاه حسین (1389)، احیاءالملوک، به‌اهتمام منوچهر ستوده، تهران: علمی و       فرهنگی.
شالیان، ژرار (1385)، گنجینۀ حماسه‌های جهان. ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی، تهران: چشمه.
شوالیه، ژان وگربران، آلن (1388)، فرهنگ نمادها، ترجمۀ سودابه فضایلی، نشر جیحون.
شهریارنامه (1377)، به‌ کوشش غلام‌حسین بیگدلی، تهران: پیک فرهنگ.
صاحب شبانکاره‌ای (1389)، دفتر دلگشا، تصحیح غلام‌حسین مهرابی- پروانه کیانی، شیراز: آوند اندیشه.
صد در نثر و صد در بندهش (1909)، به کوشش دابار، بمبئی.
طرسوسی، ابوطاهر محمد (1374)، داراب‌نامه، به‌کوشش ذبیح الله صفا، تهران: علمی و فرهنگی.
ــــــــــــــــــ (1380)،  ابومسلم‌نامه، به‌ کوشش حسین اسماعیلی، 4جلد، تهران:  معین - قطره.
طومار شاهنامۀ فردوسی (1381)، هاشمی، احمد و سعیدی، سید مصطفی، تهران: خوش‌نگار.
طومار کهن شاهنامۀ فردوسی (1390)، به کوشش جمشید صداقت‌نژاد، تهران: دنیای کتاب.
طومار نقالی سام‌نامه (1380)، به کوشش حسین حسینی، تهران: نمایش.
طومار نقالی شاهنامه (1391)، به کوشش سجاد آیدنلو، تهران: به‌نگار.
عطایی (بی‌تا)، برزونامة‌ جدید، دست‎نویس ‌کتابخانة‌پاریس به شمارۀ 1189.
ــــــــــــــــــ (بی‌تا)، برزونامة جدید، نسخة آنکتیل دوپرون، به شمارۀ 804. 9.R
عناصری، جابر (1387)، شناخت اساطیر ایران براساس طومار نقالان، تهران: سروش.
غفوری، رضا (1392)، «روایت دیگری از نبرد رستم با کک کوه‌زاد»، جستارهای ادبی، دانشگاه      فردوسی مشهد، شمارۀ 181، صص 72-51.
فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی ‌مطلق،تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
فرامرزنامه (1382الف)، تصحیح مجید سرمدی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ــــــــــــــــــ (1324ب)، به ‌اهتمام رستم تفتی، بمبئی: چاپخانه فیض رسان.
فرنبغ دادگی (1380)، بندهش، گزارش مهرداد بهار، تهران: توس.
قصۀ امیرالمؤمنین حمزه (1362)، تصحیح جعفر شعار، تهران: کتاب فرزان.
قصۀ حسین کرد شبستری (1388)، به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری، تهران: چشمه.
کریستن‌سن، آرتور (1379)،  ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: دنیای    کتاب.
کیا، خجسته (1375)، قهرمان بادپا در قصه‌ها و نمایش‌های ایرانی، تهران: مرکز.
گریمال، پیر (1378)، فرهنگ اساطیر یونان و روم، ترجمۀ احمد به‌منش، 2ج، تهران: امیرکبیر.
گرینباوم، ا. س (1371)، «اسطوره اژدهاکشی در هند و ایران»، ترجمۀ فضل‌الله پاکزاد، نامۀ فرهنگ، شمارۀ 7، صص 93-90.
لانگ، اندرو (1390الف)، «داستان اژدهای شمال»،  قصه‌های پریان، کتاب زرد، تهران: هیرمند.
ــــــــــــــــــ (1390ب)، «داستان سه سگ»، قصه‌های پریان، کتاب سبز، تهران: هیرمند.
مادح، قاسم (1380)، جهانگیرنامه. به‌کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مک‌گیل.
مجمل التواریخ والقصص (1383)، تصحیح محمدتقی بهار، تهران: دنیای کتاب.
مزداپور، کتایون ( 1378)، داستان گرشاسب، تهمورس و جمشید گلشاه و متن‌های دیگر، تهران:       آگه.
مشتاق‌مهر، رحمان و آیدنلو، سجاد (1386)، «که آن اژدها زشت پتیاره بود»، گوهر گویا، سال     اول،  شمارۀ 2، صص 169-143.
مشکین‌نامه (1386)، به اهتمام داوود فتح‌علی بیگی، تهران: نمایش.
مهتدی، فضل‌الله (1389)، افسانه‎های کهن ایرانی، تهران: هیرمند.
مینوی خرد (1380)، ترجمۀ احمد تفضلی، به‌ کوشش ژاله آموزگار، تهران: توس.
نثر نقالی شاهنامه (1394)، تصحیح رضا غفوری، شیراز: سیوند.
نوری اژدری (1381)، غازان‌نامه، تصحیح محمود مدبری، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
ویدن‌گرن، گئو (1377)، دین‌های ایران، ترجمۀ منوچهر فرهنگ، تهران: آگاهان ایده.
هفت‌لشکر (1377)، تصحیح مهران افشاری و مهدیمداینی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و        مطالعات فرهنگی.
همای‌نامه ‌(1383)، تصحیح محمد روشن، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
همدانی، محمدابن محمود (1390)، عجایب‌نامه، ویرایش جعفر مدرس صادقی، تهران: مرکز.
هینلز، جان راسل (1387)، شناخت اساطیر ایران، ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران:      چشمه.
یوسفی، غلام‌حسین (1373)، فرخی سیستانی، بحثی در شرح احوال و روزگار و شعر او، تهران:      علمی.
KhaleghiMotlagh, Jalal (1989),"Aždaha in Persian Literature". Encyclopedia      
      Iranica. Edited by Ehsan Yarshater: New York, vol III, pp 199-203.
OmidSalar.Mahmood (1989),"Aždaha In Iranian Folktales". Encyclopedia      
      Iranica. Edited by Ehsan Yarshater, New York, vol III, pp 204- 205
ــــــــــــــــــ (2002), “The drogon fight in the national persian epics”. Jostarhaie Shahname shanasi va mabahese adabi. Tehran: Boniade moqoofate D.r Mahmood Afshar.pp.564- 594.